BÔNG HỒNG CÀI ÁO
Thích Nhất Hạnh, 1962
Ý niệm về mẹ thường không thể tách rời ý niệm về tình
thương. Mà tình thương là một chất liệu ngọt ngào, êm
dịu và cố nhiên là ngon lành. Con trẻ thiếu tình thương thì
không lớn lên được. Người lớn thiếu tình thương thì
cũng không "lớn" lên được. Cằn cỗi, héo mòn.
Ngày mẹ tôi mất, tôi viết trong nhật ký : tai nạn lớn nhất
đã xãy ra cho tôi rồi! Lớn đến cách mấy mất mẹ thì
cũng cảm thấy bơ vơ, lạc lõng, cũng không hơn gì trẻ mồ
côi.
Những bài hát, những bài thơ ca tụng tình mẹ bài nào cũng
dễ hay, cũng haỵ Người viết, dù không có tài ba, cũng có
rung cảm chân thành; người hát ca, trừ là kẻ không có mẹ
ngay từ thưở chưa có ý niệm, ai cũng cảm động khi nghe nói
đến tình mẹ. Những bài hát ca ngợi tình mẹ đâu cũng có,
thời nào cũng có.
Bài thơ mất mẹ mà tôi thích nhất, từ hồi nhỏ, là một
bài thơ giản dị. Mẹ đang còn sống, nhưng mỗi khi đọc bài
ấy thì sợ sệt, lo âu... sợ sệt lo âu cho một cái gì còn
xa, chưa đến, nhưng chắc chắn phải đến :
"Năm xưa tôi còn nhỏ
Mẹ tôi đã qua đời!
Lần đầu tiên tôi hiểu
Thân phận kẻ mồ côi.
Quanh tôi ai cũng khóc
Im lặng tôi sầu thôi
Để dòng nước mắt chảy
Là bớt khổ đi rồi...
Hoàng hôn phủ trên mộ
Chuông chùa nhẹ rơi rơi
Tôi thấy tôi mất mẹ
Mất cả một bầu trời".
Một bầu trời thương yêu dịu ngọt, lâu quá mình đã bơi
lội trong đó, sung sướng mà không hay, để hôm nay bừng
tỉnh thì thấy đã mất rồi.
Người nhà quê Việt Nam không ưa cách nói cầu kÿ. Nói
rằng bà mẹ già là một kho tàng của yêu thương, của hạnh
phúc thì cũng đã là cao kÿ rồi. Nói mẹ già là một thứ
chuối, một thứ xôi, một thứ đường ngọt dịu, người dân
quê đã diễn tả được tình mẹ một cách vừa giản dị, vừa
đúng mức :
"Mẹ già như chuối ba hương
Như xôi nếp một, như đường mía lau".
Ngon biết bao nhiêu ! Những lúc miệng vừa đắng vừa nhạt
sau một cơn sốt, những lúc như thế thì không có món ăn gì
có thể gợi được khẩu vị của tạ Chỉ khi nào mẹ đến,
kéo chăn đắp lại ngực cho ta, đặt bàn tay (bàn tay hay là
tơ trời đâu la miên ?) trên trán nóng ta và than thở "khổ
chưa, con tôi", ta mới cảm thấy đầy đủ, ấm áp, thấm
nhuần chất ngọt của tình mẹ, ngọt thơm như "chuối ba
hương", dịu như "xôi nếp một" và đậm đà lịm cả cổ họng
như "đường mía lau". Tình mẹ thì trường cửu, bất tuyệt;
những "chuối ba hương", "đường mía lau", "xôi nếp một"
ấy không bao giờ cùng tận.
"Công cha như núi Thái sơn,
Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra".
Nước trong nguồn chảy ra thì bất tuyệt. Tình mẹ là gốc
của mọi tình cảm thương yêụ Mẹ là giáo sư dạy về thương
yêu, một phân khoa quan trọng nhất trong trường đại học
cuộc đời. Không có mẹ, tôi sẽ không biết thương yêu.
Nhờ mẹ mà tôi biết được thế nào là tình nhân loại, tình
chúng sinh; nhờ mẹ mà tôi biết được chút ý niệm về
đức từ bi. Vì mẹ là gốc của tình thương, nên ý mẹ lấn
trùm ý niệm thương yêu của tôn giáo vốn cũng dạy về tình
thương. Đạo Phật có đức Quán Thế Âm, tôn sùng dưới
hình thức mẹ. Em bé vừa mở miệng khóc thì mẹ đã chạy
tới bên nôi. Mẹ hiện ra như một thiên thần dịu hiền làm
tiêu tan khổ đau lo âu. Đạo Chúa có Đức Mẹ, Thánh Nữ
Đồng Trinh Maria. Trong tín ngưỡng bình dân Việt có thánh
mầu Liễu Hạnh, cũng dưới hình thức mẹ.
Bởi vì chỉ cần nghe đến danh từ mẹ, ta đã thấy lòng tràn
ngập yêu thương rồi. Mà từ yêu thương đi tới tín
ngưỡng và hành động thì không xa chi mấy bước.
Tây phương không có ngày Vu-lan nhưng cũng có Ngày Mẹ (Mother's
day) mồng mười tháng năm. Tôi nhà quê không biết cái tục
ấy. Có một ngày tôi đi với thầy Thiên Ân tới nhà sách
ở khu Ginza ở Đông Kinh, nửa đường gặp mấy người sinh
viên Nhật, bạn của thầy Thiên Ân. Có một cô sinh viên hỏi
nhỏ thầy Thiên Ân một câu, rồi lấy trong sắc ra một bông
hoa cẩm chướng màu trắng cài vào khuy áo tràng của tôi.
Tôi lạ lùng, bỡ ngỡ, không biết cô làm gì, nhưng không dám
hỏi, cố giũ vẻ tự nhiên, nghĩ rằng có một tục lệ chi
đó.
Sau khi họ nói chuyện xong, chúng tôi vào nhà sách, thầy Thiên
Ân mới nói cho tôi biết dó là "Ngày Mẹ", theo tục Tây
phương. Nếu anh còn mẹ, anh sẽ được cài một bông hoa màu
hồng trên áo, và anh sẽ tự hào được còn mẹ. Còn nếu anh
mất mẹ, anh sẽ được cài trên áo một bông hoa trắng. Tôi
nhìn lại bông hoa trắng trên áo mà bỗng thấy tủi thân. Tôi
cũng mồ côi như bất cứ một đứa trẻ vô phúc khốn nạn
nào; chúng tôi không có được cái tự hào được cài trên
áo một bông hoa màu hồng.
Người được hoa trắng sẽ thấy xót xa, nhớ thương, không
quên mẹ, dù người đã khuất. Người được hoa hồng sẽ
thấy sung sướng nhớ rằng mình còn mẹ, và sẽ cố gắng
để làm vui lòng mẹ, kẻo một mai người khuất núi có khóc
than cũng không còn kịp nữa. Tôi thấy cái tục cài hoa đó
đẹp và nghĩ rằng mình có thể bắt chước áp dụng trong
ngày báo hiếu Vu-lan.
Mẹ là một dòng suối, một kho tàng vô tận, vậy mà lắm
lúc ta không biết, để lãng phí một cách oan uổng. Mẹ là
một món quà lớn nhất mà cuộc đời tặng cho ta, những kẻ
đã và đang có mẹ. Đừng có đợi đến khi mẹ chết rồi
mới nói : trời ơi, tôi sống bên mẹ suốt mấy mươi năm
trời mà chưa có lúc nào NHÌN KỸ được mặt mẹ Lúc nào
cũng chỉ nhìn thoáng qua. Trao đổi vài câu ngắn ngủi. Xin
tiền ăn quà. Đòi hỏi mọi chuyện. Ôm mẹ mà ngủ cho ấm.
Giận dỗi. Hờn lẫy. Gây bao nhiêu chuyện rắc rối cho mẹ
phải lo lắng, ốm mòn, thức khuya dậy sớm vì con. Chết
sớm cũng vì con. Để mẹ phải suốt đời bếp núc vá maỵ
giặt rửa, dọn dẹp. Và để mình bận rộn suốt đời lên
xuống ra vào lợi danh. Mẹ không có thời giờ nhìn kỹ con.
Và con không có thời giờ nhìn kỹ mẹ. Để khi mẹ mất, mình
có cảm nghĩ : thật như là mình chưa bao giờ thật có ý
thức rằng mình có mẹ.
Chiều nay khi đi học về, hoặc khi đi làm việc ở sở về,
em hãy vào phòng mẹ với một nụ cười thật trầm lặng và
thật bền. Em sẽ ngồi xuống bên mẹ. Sẽ bắt mẹ dừng kim
chỉ, mà đừng nói năng chi. Rồi em sẽ nhìn mẹ thật lâu,
thật kỹ để trông thấy mẹ và để biết rằng mẹ đang
sống và dang ngồi bên em. Cầm tay mẹ, em sẽ hỏi một câu
ngắn làm mẹ chú ý. Em hỏi :"Mẹ ơi, mẹ có biết không?". Mẹ
sẽ hơi ngạc nhiên và sẽ hỏi em, vừa hỏi vừa cười :"Biết
gì?". Vẫn nhìn vào mắt mẹ, vẫn giữ nụ cười trầm lặng
và bền, em sẽ nói :"Mẹ có biết là con thương mẹ không?".
Câu hỏi sẽ không cần được trả lời. Cho dù ngươi lớn ba
bốn mươi tuổi ngươi cũng có thể hỏi như thế, bởi vì
ngươi là con của mẹ. Mẹ và em sẽ sung sướng, sẽ sống trong
ý thức tình thương bất diệt. Mẹ và em sẽ trở thành bất
diệt và ngày mai, mẹ mất, em sẽ không hối hận, đau lòng.
Ngày Vu-lan ta nghe giảng và đọc sách nói về ngài Mục-liên và
về sự hiếu dễ. Công cha, nghĩa mẹ. Bổn phận làm con.
Ta lạy Phật cầu cho mẹ sống lâu. Hoặc lạy mười phương
tăng chú nguyện cho mẹ được tiêu diêu nơi cực lạc, nếu
mẹ đã mất. Con mà không có hiếu là con bỏ đi. Nhưng hiếu
thì cũng do tình thương mà có; không có tình thương, hiếu
chỉ là giả tạo, khô khan, vụng về, cố gắng mệt nhọc. Mà
có tình thương là có đủ hết rồi. Cần chi nói đến bổn
phận. Thương mẹ, như vậy là đủ. Mà thương mẹ không phải
là một bổn phận. Thương mẹ là một cái gì rất tự
nhiên. Như khát thì uống nước. Con thì phải có mẹ, phải
thương mẹ. Chữ PHẢI đây không phải là luân lý, là bổn
phận. PHẢI ĐÂY LÀ LÝ ĐƯƠNG NHIÊN. Con thì đương nhiên
thương mẹ, cũng như khát thì dương nhiên tìm nước uống.
Mẹ thương con, nên con thương mẹ. Con cần mẹ, mẹ cần con.
Nếu mẹ kông cần con, con không cần mẹ, thì đó không phải
là mẹ và con. Đó là lạm dụng danh từ mẹ con.
Ngày xưa, thầy giáo hỏi rằng : con mà thương mẹ thì phải
làm thế nào ? Tôi trả lời : vâng lời, cố gắng. giúp
đỡ, phụng dưỡng lúc mẹ về già và thờ phụng khi mẹ khuất
núi. Bây giờ thì tôi biết rằng : con thương mẹ thì không
phải "làm thế nào" gì hết. Cứ thương mẹ, thế là đủ
lắm rồi, cần chi phải hỏi "làm thế nào" nữa ! Thương mẹ
không phải là một vấn dề luân lý đạo đức.
Anh mà nghĩ rằng tôi viết bài nầy để khuyên anh về luân
lý đạo đức là anh lầm. Thương mẹ là một vấn đề
hưởng thụ. Mẹ như suối ngọt, như "đường mía lau", như
"xôi nếp một". Anh không hưởng thụ thì uổng cho anh. Chị
không hưởng thụ thì thiệt cho chị. Tôi chỉ cảnh cáo cho anh
chị biết mà thôi. Để mai nầy anh chị đừng có than thở
rằng : đời ta không còn gì cả. Một món quà như mẹ mà còn
không vừa ý thì hoạ chăng có làm ngọc hoàng thượng đế
mới vừa ý, mới bằng lòng, mới sung sướng. Nhưng tôi
biết ngọc hoàng không sung sướng đâu, bởi ngọc hoàng là
đấng tự sinh, không bao giờ có diễm phúc có được một
bà mẹ.
Tôi kể chuyện nầy, anh đừng nói tôi khờ dại. Đáng lẽ
chị tôi không nên đi lấy chồng, tôi không nên đi tu mới
phải. Chúng tôi bỏ mẹ mà đi, người thì theo cuộc đời
mới bên cạnh người con trai thương yêu, người thì đi theo
lý tưởng đạo đức mình say mê và tôn thờ. Ngày chị tôi
đi lấy chồng, mẹ tôi lo lắng lăng xăng, không tỏ vẻ buồn
bã chi. Nhưng đến khi chúng tôi ăn cơm trong phòng, ăn qua loa
để đợi giờ rước dâu, thì mẹ tôi không nuốt được
miếng nào. Mẹ nói : "Mười tám năm trời nó ngồi ăn cơm
với mình, bây giờ nó ăn bữa cuối cùng rồi thì nó sẽ đi
ăn ở một nhà khác". Chị tôi gục đầu xuống mâm cơm,
khóc. Chị nói : "Thôi con không lấychồ chồng nữa". Nhưng rốt
cuộc thì chị cũng đi lấy chồng. Còn tôi thì bỏ mẹ mà đi
tụ "Các ái từ sở thân" là lời khen ngợi người có chí
xuất gia. Tôi không tự hào chi về lời khen đó. Tôi
thương mẹ, nhưng tôi có lý tưởng, vì vậy phải xa mẹ.
Thiệt thòi cho tôi, có thế thôi.
Ở trên đời, có nhiều khi ta phải chọn lựa. Mà không có
sự chọn lựa nào là không khổ đau. Anh không thể bắt cá
hai tay. Chỉ khổ là vì muốn làm người nên anh phải khổ
đau. Tôi không hối hận vì bỏ mẹ đi tu nhưng tôi tiếc và
thương cho tôi vô phúc thiệt thòi nên không được hưởng
thụ tất cả kho tàng quí báu đó. Mỗi buổi chiều lại
Phật, tôi cầu nguyện cho mẹ. Nhưng tôi không được ăn
"chuối ba hương", "xôi nếp một" và "dường mía lau".
Anh cũng đừng tưởng tôi khuyên anh : không nên đuổi theo
sự nghiệp mà chỉ nên ở nhà với mẹ. Tôi đã nói là tôi
không khuyên răng ai hết -- tôi không giảng luân lý đạo đức
-- rồi mà. Tôi chỉ nhắc anh : mẹ là chuối, là xôi, là
đường, là mật, là ngọt ngào, là tình thương. Để anh
đừng quên. Quên là một lỗi lớn : cũng không phải lỗi
nữa, mà là một sự thiệt thòi. Mà tôi không muốn anh chị
thiệt thòi, vô tình mà bị thiệt thòi. Tôi xin cài vào túi
áo anh một bông hoa hồng : để anh sung sướng, thế thôi.
Nếu có khuyên, thì tôi sẽ khuyên anh như thế nầy : chiều
nay, khi đi học về, hoặc khi đi làm việc về, anh hãy vào
phòng mẹ với một nụ cười thật trầm lặng và thật bền.
Anh sẽ ngồi xuống bên mẹ. Sẽ bắt mẹ dừng kim chỉ, mà
đừng nói năng chi. Rồi anh sẽ nhìn mẹ thật lâu, thật kỹ,
để trông thấy mẹ và để biết rằng mẹ đang sống và đang
ngồi bên anh. Cầm tay mẹ, anh sẽ hỏi một câu ngắn làm mẹ
chú ý. Anh hỏi : "Mẹ ơi, mẹ có biết không?" Mẹ sẽ hơi ngạc
nhiên và sẽ nhìn anh, vưà cười vừa hỏi : "Biết gì?" Vẫn
nhìn vào mắt mẹ, vẫn giữ nụ cười trầm lặng và bền, anh
sẽ hỏi tiếp :"Mẹ có biết là con thương mẹ không?" Câu hỏi
sẽ không cần được trả lời. Cho dù anh lớn ba bốn mươi
tuổi, chị lớn ba bốn mươi tuổi, thì anh cũng hỏi câu ấy,
chị cũng hỏi câu ấy, em cũng hỏi câu ấy. Bởi vì anh, bởi
vì chị, bởi vì em đều là con của mẹ. Mẹ và anh sẽ sung
sướng, sẽ được sống trong ý thức tình thương bất
diệt. Và ngày mai mẹ mất, anh sẽ không hối hận, đau lòng,
tiếc rằng anh không có mẹ.
Đó là điệp khúc tôi muốn ca hát cho anh nghe hôm nay. Và anh
hãy ca, chị hãy ca, em hãy ca cho cuộc đời đứng chìm trong
vô tâm, quên lãng. Đóa hoa màu hồng tôi cài trên áo anh
rồi đó. Anh hãy sung sướng đi.